Мяленцiй Сматрыцкi - Бияграфiя

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Беларускі Дзяржаўны Універсітэт Інфарматыкі і Радыёэлектронікі

Рэферат на тэму:

“Мяленцій Сматрыцкі”

Выканаў:

Студэнт гр. 251004

Мядзведзеў Андрэй Юр’евіч

Мінск, 2002 г.

Грамадска-палітычны і царкоўны дзеяч, пісменнік. Нарадзіўся каля 1578г. ў

мястэчку Смотрыч (цяпер Дунаявецкі раён Хмяльніцкай вобласці) у шляхецкай

сям’і. Пачатковую адукацыю атрымаў пад кіраўніцтвам бацькі – вядомага

палеміста, аўтара антыкаталіцкіх твораў, рэктара Астрожскай школы, дзе

Сматрыцкі “абучаны славянчкі, грэчаскі і лацінскі”, а таксама грэка Кірыла

Лукарыса – рознабакова адукаванага чалавека, будучага канстанцінопальскага

патрыярха. Скончыўшы філасоўскі факультэт Кіеўскай езуіцкай акадэміі,

Сматрыцкі займаўся педагагічнай дзейнасцю ў паравлаўных брацкіх школах

Вільні, Мінска, Кіева. Паводле Баркалабаўскага летапісу, князь Б.

Саламарэцкі па рэкамендацыі К. Астрожскага ў 1600 запрасіў Сматрыцкага

настаўнікам да свайго сына Багдана: “ўзяўшы сына ад Лаўрэнція зараз дано да

навукі лацінскія да пана Максіма Герасімавіча Сматрыцкага”. З гэтага часу

Сматрыцкі надоўга звязаў свой лес з сям’ей памяненага князя, часта жыў у

яго маентках Саламарэчча пад Мінскам і Баркалабава на Магілеўшчыне. Разам з

сынам князя ен прадаўжаў адукацыю у розных гарадах Сілезіі, Славакіі,

Геоманіі, слухаў лекцыі ва ўніверсітэтах Лейпцыга, Нюрберга, Вітэнберга,

дзе жыў і прапаведаў Лютэр. Відаць, за мяжой Смытрыцкі атрымаў ступень

доктара медзіцыны, пра што сведчыць тытульны ліст яго “Апалогіі” (1629),

Львоў). Вярнуўшыся з-за мяжы, Смытрыцкі жыў у таго ж князя пад мінскам. У

той час ішло бязлітаснае змаганне дзьвух чэркваў – каталіцкай і

праваслаўнай, за якім выразна праглядваліся сацыяльна-палітычныя і

нацыянальныя інтарэсы кожнага з бакоў. Цяжкае уражанне на Смытрыцкага

зрабілі езуіцка-уніяцкая нецярпімасць, беззаконне і разгул фанатызму ў

адносінах дя мясцовага насельніцтва “русінаў”. Уключыўчыся ў гэтую

барацьбу, Смытрыцкі напісаў шэраг брашур, у якіх не прызнаваў правамоцнасць

уніі (супраць “Разговоров береснятина с братчиком”, I “Воскресшего

Наливайко”), даваў парады пра спробы супраціўлення распаўсюджванню

уніяцкага веравызнання, наладжваў сувязі з іншымі цэнтрамі праваслаў’я

(Вільня, Львоў), садзейнічаў стварэнню ў Мінску праваслаўнага брацтва.

Антыезуіцкая накіраваначць яго твораў і дзейнасці выклікала да Смытрыцкага

павагу і давер насельніцтва, якое бачыла ў яго асобе свайго абаронцу.

Езуіцкі гісторык Я. Суша быў вымушаны сведчыць: “К няму як аракулу

сцякаліся людзі з ўсіх старон”. Неўзабаве Смытрыцкі перабраўся ў Вільню,

дзе ад імя праваслаўнага віленскага брацтва ў 1608 напісаў “Антыграфі, або

адказ на з’едлівы трактат” супраць твораў І. Пацея “Ерасі...”. Абараняючы

дагматыку праваслаўя, адстойваючы права на свабоду веравызнання, ў прадмове

да гэтага твора ен заяўляў пра гістарычную і прыродную праўду тых, над кім

робяць насілле: “Такава сіла праўды – чым больш яе імкнуцца задушыць, тым

больш яе замацоўваюць”.

На прадставе юрыдычных дакументаў Смытрыцкі абвяргаў абвінавачванні

уніяцкіх аўтараў у парушэнні праваслаўнымі законаў і ўтварэнні імі

беспарадкаў, апісваў “беззаконнасць, свавольствы і эксцэссы”, якія цыняць

уніяты і католікі, парушаючы ўсе “броскія і чалавечыя ўстанаўленні”. Так

Смытрыцкі апыніўся ў цэнтры разгорнутага грамадска-рэлігійнага руху. Адзін

з лепшых яго тагачасных твораў па змесце, форме і перадачы пачуццяў –

“Трэнас, альбо Лямант ўсходняй царквы” (1610) за прыгожы і вобразны стыль

якога Сматрыцкага называлі златавучтам. У цэнтры вобраз праваслаўнай маці-

царквы, якая плача і пакутуе. У ім адлюстраваны трагічны лес народа,

разбурэнне жыцця грамадства, смута і спусташэнне ў краі: “Гора мне

няшчаснай... з ўсіх бакоў абрабаванай... выстаўленай на ўсеагулюную

знявагу... Рукі ў аковах, ярмо на шыі, путы на нагах, двухбаковавостры меч

над галавой.” Лэты плач і пакуты – трагедыя народа, які плача ад бяссілля ў

няроўнай барацьбе з тонка спланаваным і арганізаваным каталіцка-уніяцкім

наступам. Галоўная тэма “Трэнаса...” – усбаковая крытыка каталіцкай царквы

ад яе догматаў да маральнага абрысу яе святароў.

Адно з галоўных пытанняў, якія абмяркоўвалі тагачасныя палемісты, было

пытанне аб прычынах ажыццяўлення Брэсцкай уніі. Яно хвалявала ўсе

грамадства. Многія аўтары бачылі іх ў прыгнечаным і гаротным становішчы

праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай. Падзяляючы гэты погляд, Сматрыцкі,

як ніхто іншы, пераканаўча і найбольш поўна абгрунтаваў яго. Ён усебакова

паказаў агульны стан праваслаў’я, непаладкі яго структуры, дэмаралізацыю,

бяспраўе і прыгнечанае становішча ў грамадстве. Прычыны ўвядзення ўніі

Сматрыцкі бачыў ў маральным разлажэнні лухавенства. Выкрываючы жыцце

святароў ўсей царквы, Сматрыцкі даў ім трапную характарыстыку: “Ні жыцце,

ні звычаі, не паводзіны, ні адзенне не робіць вас настаўнікамі... У жыцці

вы шынкары і купцы, па звычках – лежабокі, ў размове – невукі, у

абыходжанні – крывадушныя, а па адзенні – драпежныя ваўкі, вашы забавы –

распусныя. Гэта ўсе губіць і вас саміх, і тых, хто вас пераймае”. Пасля

выдання “Трэнаса...” паводле ўказа Жыгімонта ІІІ на праваслоўнае брацтва

абрынуліся рэпрэсіі: яго друкарня была зачынена, кнігі і шрыфт знішчаны,

накладзены штраф ў 5000 злотых, карэктар Л. Карповіч быў зняволены ў турму,

аўтара ад пакарання выратаваў псеўданім (Феафіл Арфалог). Каб

нейтралізаваць ў грамадстве ўражанне ад “крамольнай кнігі”, езуіты і ўніяты

выдалі некалькі твораў супрацьлеглага зместу, у тым ліку “перастарогу” П.

Скаргі (1610), “Перыгорыю” І. Марахоўскага (1612) і інш. Яны называлі

Сматрыцкага здраднікам айчыны, агентам Масквы, вучнем Лютэра і інш. Але э

твор захоўвалі, перадавалі з пакалення ў пакаленне, перапісвалі ад рукі.

Сваю антыуніяцкую дзейнасць у духу “Трэнаса...” Сматрыцкі працягваў і

надалей. Паяля смерці Карповіча ен быў абраны настаяцелем Святадухаўскага

манастыра (прыняў манаства ў 1617), узначаліў праваслаўнае брацтва ў

Вільні. Яго дзейнасць як педагога і вучонага-філолага на працягу ўсяго

жыцця была цесна связана с праваслаўнымі брацтвамі ў Вільні, Мінску, Кіеве

і інш. Быў рэктарам брацкай школы ў Кіеве (1616-17). Абагульненнем

навуковай працы і педагагічнай практыкі Сматрыцкага з’явілася “Грамматики

славенския правилное синтагма», выдадзеная ў Еўі (каля Вільні) у 1619. Па

аналогіі з грэчаскай мовай Сматрыцкі падзяліў граматыкку на арфаграфію,

этымалогію, сінтаксіс і прасодыю. Як філолаг Сматрыцкі глыбока пранікаў ў

лад мовы, адчуў яе натуральныя ўласцівасці, выявіў яе нормы, заканамернасці

і унутраныя магчымасці. Амаль ўче наступныя выданні граматык у розных

краінах былі або скарачэннямі, або малазначнымі перавпрацоўкамі, ці прамым

капіраваннем “Граматики...” Сматрыцкага.

У сувязі з назначэннем у 1620 Сматрыцкага ўпаўнаважаным

канстанцінопальскага патрыярха ў Кіеве разгарнулася новая хваля

антыўніяцкага руху. Да гэтага часу ў праваслаўнай царквы не засталося

ніводнай епіскапскай кафедры, не занятай уніятамі.З 1618 архіепіскапам

полацкім быў уніят Іасафат Кунцэвіч.

У каралеўскіх граматах (1621 і інш.) Сматрыцкі і метрапаліт Барэцкі

аб’яўляліся самазванцамі і ворагамі дзяржавы. Спецыяльны каралеўскі указ

патрабаваў ад Віленскага магістрата пакараць Сматрыцкага як шпіёна і

бунтара. Была нават створана следчая камісія, тройчы Сматрыцкага выклікалі

на суд, але ен на яго не з’явіўся. На працягу 1621-23 ім напісаны і

выдадзенынаступныя творы: “Апраўданне нявіннасці”,”Абарона

апраўдання”(1621) і інш. У іх Сматрыцкі адлюстраваў новыя хвалі рэпрэсіі,

стойкасць насельніцтва. Кульмінацыяй гэтай барацьбы было паўстанне ў 1623

гараджан Віцебска, у выніку якога быў забіты епіскап-уніят І. Кунцевіч.

Сматрыцкі быў аб’яўлены саудзельнікам забойства. І тады ен тайна з’ехаў з

Вільні ў Кіеў, адтуль ў Палесціну, Егіпет, Грэцыю, дзе прабыў 3 гады. Ў

1626 вярнуўся у Кіеў. Апошнія гады жыцця правёў у Дзерманскім манастыры.

Сматрыцкі займае значнае месца ў гісторыі грамадска-палітычнай думкі

Беларусі і Украіны І чвэрці 17 ст. Як рэлігійны дзейнік, таленавіты

пісменнік, як філолаг і педагог. Ён памер 27.12.1633